Γιατί έξυπνοι και μορφωμένοι άνθρωποι παραδίνονται στις θεωρίες συνωμοσίας;

Φοβάσαι. Όπως όλοι μας. Αγωνιάς για ένα αύριο που δεν βλέπεις, όσο κι αν προσπαθείς να το διακρίνεις μέσα στο σκοτάδι. Νιώθεις ανήμπορος, μικρός και αδύναμος και δεν το συνηθίζεις. Πίστεψε με, πανανθρώπινο είναι. Και το ζούμε όλοι καθημερινά, από την στιγμή που θα συνειδητοποιησουμε τον εαυτό μας μέχρι το τέλος των ημερών μας.

Αισθάνεστε ότι βρισκεστε στο έλεος αυτών των καταστάσεων, και το πακτωμένο άγχος σας, σας πειθαναγκάζει να αναζητήσετε έναν τρόπο να νοηματοδοτήσετε τα φαινόμενα. Αυτό σας δίνει την προσωρινή ανακούφιση ότι εφόσον γνωρίζετε την αληθεια, σε κάποιο βαθμό, μη αποδεχόμενοι αυτό που φαίνεται, μπορείτε να ελέγξετε τις επιπτωσεις της πραγματικότητας πάνω σας, και να έχετε την αίσθηση ότι μπορείτε να τις ελέγξετε, να τις προβλέψετε, και να τις αποφύγετε. Πιστέψτε με, είναι μια ανάγκη που έχουμε όλοι.

Ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι με τους οποίους έχω συζητήσει κατά το παρελθόν, με αφορμή τα ξεσπάσματα συνωμοσιολογικών θεωριών της περιόδου των Capital Controls το 2015, και εκδηλώσεις του φαινομένου σε φίλους, συνεργάτες, και γνωστούς μου -ανθρώπους όλους με κάποια ευφυία, μόρφωση και καλλιέργεια που δεν ταίριαζε στον λόγο που αναπτύσσαν σε αυτά τα ζητήματα, μου ανέφεραν και ένα ακόμα χαρακτηριστικό. Η διαδικασία της αποδοχής μιας απίθανης θεωρίας και η στην συνέχεια αναπαραγωγή της, στο βαθμό που θα βρεί αποδοχή, περνά μέσα από τις διαδικασίες αναζήτησης κοινής ταυτότητας που δένει ομάδες και καθορισμένα κοινωνικά σύνολα, μεγαλώνοντας την αίσθηση της ασφάλειας, που ενστικτωδώς πάντοτε αναζητά ο άνθρωπος. Με δυό λόγια, προσπαθείτε να δομήσετε ενστικτωδώς ομάδες ομοίων, όταν νιώθετε μόνοι, μικροί και ευάλωτοι. Φυσικά το ζήτημα συνδέεται με την αυτοεκτίμηση που αντλείτε από την ταυτότητα αυτή και με την αίσθηση υπεροχής, αφού κατέχετε μια αλήθεια που δεν είναι κοινή γνώση / αποδοχή. Σύμφωνα με τους ψυχολόγους που μίλησα, όλοι ανεξαιρέτως έχουμε αυτούς τους μηχανισμούς, και την προδιάθεση να κινηθούμε αναλογως. Απλώς κάποιοι από εμάς την έχουμε σε μικρότερο βαθμό, κάποιοι σε μεγαλύτερο, ενώ κάποιοι άλλοι έχουμε αναπτύξει ψυχαναλυτικές άμυνες, γνωσιακές διαδικασίες, ή/και μια ευρύτερη φιλοσοφική συγκρότηση που μας βοηθάει να ξεπερνάμε την φυσική τάση μας προς τούτο.



Οι συνωμοσιολογικές θεωρίες βασίζονται περεταίρω σε δύο άλλες ψυχολογικές διαδικασίες, που δυσλειτουργούν όταν βρισκόμαστε υπό πίεση. Το σφάλμα της αναλογικότητας και το σφάλμα της επιβεβαίωσης. Σφάλμα αναλογικότητας είναι η τάση που έχουμε όλοι να θεωρούμε πως αν κάτι απλό, όπως για παράδειγμα ένας κοινός ιός, αποτελεί κίνδυνο τέτοια κλίμακας ώστε είναι σε θέση να μας αφανίσει, να αναζητούμε μια κρυμμένη αλήθεια τόσο μεγάλη ώστε να δικαιολογεί το αποτέλεσμα που βιώνουμε. Σφάλμα επιβεβαίωσης, είναι η τάση να απορρίπτουμε ερμηνείες μη συμβατές με την άποψη μας, ιδίως όταν αυτή είναι μια "κρυμένη αλήθεια", η αποκάλυψη και η κατανόηση της οποιας απο πλευράς μας μας καθιστά εξυπνότερους, ισχυρότερους, σε κάθε περίπτωση μας κάνει να αισθανόμαστε ότι έχουμε τον έλεγχο της μοίρας μας.

Σε κοινωνικό επίπεδο, η διάδοση ανυπόστατων φημών σε βαθμό μαζικής υστερίας δεν είναι καθόλου νέο φαινόμενο. Μάλιστα, συγκεκριμένες συνωμοσίες εξαφανίζονται και επανεμφανίζονται δεκαετίες αργότερα, εντός του ίδιου πλαισίου σκέψης, ή εντός ενός εντελώ διαφορετικού, Και αν παφασίσετε να ερευνήσετε διεξδικά το θέμα, είναι σίγουρο ότι θα βρείτε πως ο Δυτικός Πολιτισμος στο σύνολο του πιστεύει σε συνωμοσίες με τον ίδιο τρόπο που κάνουμε και σήμερα, διαπιστώσιμα και αποδείξιμα με ιστορικά τεκμήρια, τουλάχιστον εδώ και 300 χρόνια! Συνεπώς, ο σιχυρισμός ότι για την εμφάνιση των θεωριών συνωμοσίας ευθύνονται κατά κύριο λόγο τα social media, είναι εκτός από ανυπόστατος, και απληροφόρητος. Τα social media απλώς είναι ο φορέας:η ευπιστία μας, κατά τα όσα περιγράφω πιο πάνω, είναι η αρρώστια. Αν θέλουμε  να καυταπολεμήσουμε το φαινόμενο, πρέπει  να βρούμε τρόπους να περιορίσουμε ή να ιάσουμε την αρρώστια, όχι να "χτυπήσουμε" τον φορέα. Αν το πραξουμε, πέραν της αδυναμίας του εγχειρήματος, η αρρώστια μας θα βρει άλλον φορέα διάδοσης και θα συνεχίσει απτόητη.

Σε προσωπικό επίπεδο, η αποδοχή του ανθρωπου, η στήριξη του, η κοινή φιλική κουβέντα, η αναζήτηση άλλων κοινών πέρα από την θεωρία συνωμοσίας που θέλει οπωσδήποτε να πείσει, με άλλα λόγια η ουσιαστική επικοινωνια μαζι με λίγη παραπάνω προσοχή και έννοια των ανθρώπων σας που ολισθαίνουν προς τέτοιες πρακτικές, δεν ξέρω αν μπορούν να λύσουν το ζήτημα, μπορούν όμως σιγουρα να βοηθήσουν.