Βρυκόλακας, στην Ελλάδα και τον κόσμο

William Adolphe Bouguereau, Ο Δάντης και ο Βιργίλιος στην Κόλαση (1850), ελαιογραφία

Βρυκόλακας/βρικόλακας, βρουκόλακας, βουρδούλακας, βρυόλακας, βορβόλακας, χαρακτηριζόμενος προσθετικά ως καταχνάς, κατσικάς, ανεκαθούμενος κ.α.) είναι μερικοί από τους ελληνικούς χαρακτηρισμούς. Στην ελλάδα πρόκειται καθαρά για λαϊκή πρόληψη, ίχνη της οποίας βρίσκει κανείς στους αρχαίους χρόνους. Η ετυμολογία της λέξης (Ν. Πολίτης «Λαογραφικά») υπάρχει η άποψη ότι  αρχική παραφθορά ήταν το «βρυόλακας», προερχόμενο από την αρχαία έκφραση «βρίκολας» ή «βρίκιλος» που χαρακτήρισε το προσωπείο (μάσκα) το οποίο χρησιμοποιήτο στην αρχαία τραγωδία για να υποδηλώσει τον φόβο. Μάλιστα στο έργο του Πολίτη βρίσκει κανείς και γλωσσολογικά επιχειρήματα που ανατρέπουν τον ισχυρισμό ξένων μελετητών ότι ο όρος προέρχεται από την –σε παλαιοσερβική γλώσσα- λέξη «vokodlak» ή την τουρκική λέξη «vurkolak». Μάλιστα εκτιμάται ότι ο σύγχρονος ελληνικός όρος, όπως και ανάλογοι όροι –που υπάρχουν σε όλες τις βαλκανικές χώρες- προέρχονται από αυτό που οι γλωσσολόγοι αποκαλούν αντιδάνειο (παραφθορά μιάς λέξης σε μία ξένη γλώσσα, η οποία υιοθετείται στη νέα της μορφή από την αρχική γλώσσα που την παρήγαγε). Το εν λόγω έργο περιέχει αναφορές και στο παλαιότερο ανάλογο έργο που έχει γραφτεί στην ελληνική γλώσσα, μία μονογραφία του έλληνα ιατροφιλόσοφου Αλλάτιου (τέλη 16ου αιώνα).

Ως προς το τι είναι οι βρυκόλακες στην Ελλάδα: Βρικόλακας είναι ο νεκρός που λόγω της προσκολλήσεως του στα εγκόσμια ή επειδή τον έχει καταραστεί ο θεός αλλά ακόμα, είναι ανεπιθύμητος στην κόλαση, τις νύχτες σηκώνεται –στην κυριολεξία- από τον τάφο και τριγυρνά στα νεκροταφεία ή στα μέρη που συχναζε όσο ζούσε. Ως προς τις πρακτικές του φέρεται να τρώει ωμό κρέας από ψοφίμια, να ρουφάει αίμα ζωντανών ζώων.


Βρικόλακες άλλων πολιτισμών
Αναλυτικότερα, στην κεντρική Αφρική το ανάλογο πλάσμα ονομάζεται Owenga ή Otgiruru, είναι η μετεμψύχωση κακών μάγων και εξορκίζεται, αλλά δεν σκοτώνεται. Στην Βοσνία αποκαλείται Blautsager και προκαλείται σε οποιονδήποτε άνθρωπο το δαγκώσει ένα άλλο Blautsager. Εξολοθρεύεται με τη έκθεση του στο φως της μέρας. Lobishomen, λέγονται στην Βραζιλία. «Ασθένεια» που προκαλείται από το δάγκωμα λυκανθρώπου και ο μόνος τρόπος για να πεθάνει είναι μετά τον θανάσιμο τραυματισμό του να καρφωθεί σε ένα δέντρο με ασημένια καρφιά. Moribund, λέγεται στην Κορνουάλη. Ανθρωπος που δαγκώθηκε από λύκο ή λυκάνθρωπο. Krvopijac Obour στα Βουλγάρικα, είναι εκείνος που βρικολακιάζει, επειδή έκανε δαιμονικές πράξεις ή όργια, και ο μόνος τρόπος να εξολοθρευτεί είναι να αλυσοδεθεί στον τάφο του πάνω σε ένα στρώμα από φρέσκα τριαντάφυλλα. Ch'Ing Shi ή Ch'Ing Shuh ονομάζεται στην Κίνα. Πρακτικά είναι ένα είδος δαίμονα που κυρίευσε είτε ενα νεκρό σώμα είτε έναν ζωντανό. Για να το σκοτώσει κάποιος πρέπει να το καρφώσει στην καρδιά με σιδερένια λάμα. Vampir, ονομάζεται στην Ουγγαρία, όπου η κλασσική αντιμετώπιση είναι το ...παλούκωμα με ξυλινο έμβολο στο στήθος, Dearg-dul αποκαλείται στην Ιρλανδία, όπου πρόκειται για ανάλογου τύπου βρικόλακες με αυτούς των ελληνικών λαϊκών δοξασιών κα  μόνος τρόπος αντιμετώπισης συνίσταται στον πλάκωμα των τάφων από τους οποίους βγαίνουν με πολλές και βαριές πέτρες. Drtakul λεγόταν ο βρικόλακας στην προ κλασσικού «Δράκουλα» εποχή στην Ρουμανία. Για να τον σκοτώσεις αρκούσε να κάψεις το σάβανο του πτώματος στην διάρκεια της ημέρας. Upierzhy λέγεται στην Ρωσία, όπου πιστευόταν ότι ήταν γιός ή κόρη της συνεύρεσης ενός λυκανθρώπου με μιά κοινή θνητή. Σκοτώνεται με παλούκωμα, αλλά στην συνέχεια το πτώμα πρέπει να αφεθεί στην ησυχία του, να ταφεί χριστιανικά γιατί αλλοιώς ξαναζωντανεύει.

 Ο βρικόλακας του Bram Stoker
Δεν υπάρχει ούτε ένα νέο στοιχείο στην συναρμογή δοξασιών και παραδόσεων που επιχειρεί ο Stoker, χωρίς αυτό φυσικά  να αναιρεί την λογοτεχνική αξία του έργου του. Και είναι μόλις το 1816 –όταν ο Byron και η παρέα του- αποφάσισαν να συγκεντρώσουν υλικό από τις λαϊκές φυλλάδες της εποχής ου κυκλοφορούσαν σε Παρίσι και Λονδίνο και να συγγράψουν στο πλαίσιο ενός παιχνιδιού πέντε ξεχωριστές ιστορίες. Βιβλιογραφικά μιλώντας, δύο εξ αυτών σώζονται αυτούσια: Η πρώτη είναι ενα χειρόγραφο που εκδόθηκε μετά τον θάνατο του Byron και τιτλοφορείται «Ένα απόσπασμα», έκτασης μονάχα μερικών σελίδων & η δεύτερη το εκδοθέν λίγο αργότερα στο Λονδίνο βιβλίο του J W Polidori, προσωπικού γιατρού, φίλου (και πιθανότατα εραστή) του Byron, με τίτλο «Ο Βρυκόλακας». Σε αυτή την πρώτη ύλη καθώς και στον μύθο του Δράκουλα στηρίχθηκε ο Stoker. Λογοτεχνικά κανένα από τα δύο κείμενα δεν παρουσιάζει την καλλιτεχνική αρτιότητα και την ατμοσφαιρική ιδιαιτερότητα του Stoker. Το πρωτότυπο είναι ότι το κείμενο του Polidori αναφέρεται σε μυθοπλαστικό περιστατικό που εκτυλίσσεται στην Ελλάδα και έχει στοιχεία τα οποία έλκουν ευθέως την καταγωγή από καθαρά ελληνικές λαογραφικές παραδόσεις. Ταδύο κείμενα των Polidori και Byron κυκλοφορούν σε βιβλίο των εκδόσεων "Άγρα" (1994) σε μετάφραση και εισαγωγή της Λίλιαν Stead-Δασκαλοπούλου.

Παλιότερες (λογοτεχνίζουσες) ιστορίες
"De la Mastication des Morts dans leur Tombeaux" [1728], επανέκδοση στα γαλλικά. Εκδότης Jιrτme Millon, Grenoble, Γαλλία, το 1995. Το πρωτότυπο είναι γραμμένο στα λατινικά, αλλά ευτυχώς η ανατύπωση είναι στη γαλλική γλώσσα. Σημαντικό είναι το σημείωμα του μεταφραστή Danielle Sonnier αναφορικά με τις λαϊκές φυλλάδες της εποχής.

Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση του Montague Summers [1880-1948], ο οποίος έχει γράψει δύο βιβλία. Το πρώτο λέγεται «The Vampire» και έχει γραφεί το 1928, αλλά ανατυπώθηκε από τον οίκο University Books, της Νέας Υόρκης το 1960 & το δεύτερο λέγεται «The Vampire in Europe» και εκδόθηκε αρχικά το 1929 επανεκδόθηκε από τον οίκο University Books το 1968. Το δεύτερο βιβλίο είναι πραγματικά περιεκτικό (οι παραδόσεις στην Γηραιά ήπειρο από τον 11ο μέχρι τον 19ο αιώνα). Υπάρχει ανατύπωση από λονδρέζικες εκδόσεις για την οποια έχω ακούσει, ίσως να υπάρχουν κι άλλες για τις οποίες δεν είμαι ενήμερος. Μία ακόμα ενδιαφέρουσα προσέγγιση ως προς το αντίστοιχο λογοτεχνικό είδος   μου έχουν πει ότι είναι το «Vampire in 19th Century English Literature», το οποίο δεν έχω ενώ δεν το έχω πετύχει και σε κάποια βιβλιοθήκη.

Τέλος, ως προς τα «πραγματικά» μυθικά βαμπίρ, εγώ προτιμώ σταθερά το Complete Vampire Companion, της αμερικανίδας Rosemary Ellen Guiley [Macmillan 1994] καθώς επίσης το «In Search of Dracula: the History of Dracula and Vampires» του Raymond  McNally, των εκδόσεων Houghton Mifflin, το οποίο αναφέρεται εκτενώς στην ιστορία του Vlad "Tepes" Dracula [1431  - 1476] πρίγκηπα της Βλαχίας,  και το οποίο προσφέρει ιστορική θεμελίωση στην συναρμογή μύθων που συναποτελούν το έργο του Bram Stoker. Το «must» πάντως του χώρου θεωρείται το Vampire Book - the Encyclopedia of the Undead, κάποιου J. Gordon Melton, που εκδόθηκε το 1999, επί του οποίου δεν έχω ιδία άποψη.