Η εικαστική δημιουργία ως διαδικασία διαρκούς αυτοπραγμάτωσης

Φωτογραφία από την έκθεση "Ανθρώπινο Ίχνος:
Μια έκθεση για την επιδραστικότητα της τέχνης" (Chili Art Gallery,
Αθήνα, Ιούνιος 2019) σε σύλληψη και επιμέλεια Πάρη Καπράλου.
Στην φωτογραφία διακρίνονται γλυπτικές εγκαταστάσεις
του Γιάννη Μελέτιου και της Ζωής Αρβανίτη, και στο
φόντο τα έργα - βαλίτσες του Γεωργίου Παπαγεωργίου.
Copyright: Studio Kotsireas, All rights reserved. 

Μυριάδες άνθρωποι έχουν σταθεί μπροστά σε ένα έργο τέχνης για ώρα, προσπαθώντας να λύσουν τον γρίφο τι σκεπτόταν ο καλλιτέχνης ή από ποιές μύχιες σκέψεις και ποιούς όχι και τόσο φωτεινούς δρόμους έχει διέλθει η πρωτογενής εκείνη σκέψη που αποτέλεσε την πρώτη σπίθα της δημιουργίας του. Ακόμα πιο μυστηριώδης είναι συχνά στον θεατή η διαδικασία της εικαστικής δημιουργίας σε καλλιτέχνες που παρουσιάζουν έργο μεστό συμβολων, ή/και με καθαρά ψυχαναλυτικές αναφορές. Αν η εικασία μιας ιδέας ως γενεσιουργού αιτίας του έργου μας γεμίζει ερωτήσεις στις οποίες μονάχα ο ίδιος ο καλλιτέχνης ξέρει τις απαντήσεις, η εικαστική δημιουργία που σχετίζεται με την δημιουργία συμβόλων, απεικονίζει το υποσυνείδητο ή αποτυπώνει την εμμονή καθηλώνει τον θεατή της. Λέγεται συχνά ότι το εικαστικό έργο δεν είναι παρά το αποτύπωμα του εαυτού, ένα τοτέμ, για το οποίο μόνον ο καλλιτέχνης ξέρει την αλήθεια. Ακόμα και όταν έχει δει χιλιάδες έργα στην ζωή σου, η δυνατότητα σου να προσεγγίσεις ερμηνευτικά ένα έργο είναι μια γλιστερή σκάλα στο κατάστρωμα ενός πλοίου μεσούσης τρικυμίας.

Οι ίδιοι οι καλλιτέχνες συχνά δυσκολεύονται να περιγράψουν την διαδικασία γέννησης ενός έργου. Ή, όταν το επιχειρούν, συχνά η διαδικασία που περιγράφουν δεν θυμίζει καθόλου την "γέννηση" όπως την αντιλαμβάνεται κάποιος που δεν είναι καλλιτέχνης: πρόκειται για μια διαδικασία αναπαραγωγής του εαυτού με διχοτόμηση, όχι με γέννηση. Στα περισσότερα έργα που έχει νόημα να προσεγγιστούν κριτικά αποτυπώνεται ο Εαυτός, κατά μία μοναδική έννοια, υπό μία νέα οπτική γωνία, εμπαιδωμένη και συνάμα καινοφανή.

Υπό αυτή την έννοια κάθε έργο μοιάζει να είναι μια νέα ιδέα ενσαρκωμένη σε μια εικόνα, η πολλαπλότητα της απεικόνισης της οποίας εξαρτάται φυσικά από το μέσο έκφρασης που επιλέγει καθένας καλλιτέχνης. Αλλά πώς μπορούμε να κατανοήσουμε το ασυνείδητο έργο που οδηγεί στην φαινομενικά τέλεια ιδέα; Τι συμβαίνει στο μυαλό κατά τη διάρκεια του χρονικού κενού, πριν εμφανιστεί μια νέα ιδέα στη συνείδηση;



Ο ψυχαναλυτής, ο Christopher Bollas, με μια θεωρία του, προσφέρει μια εικόνα των διαδικασιών που προηγούνται αυτού. Στο "The Christopher Bollas Reader" (Routledge, Λονδίνο, 2011) βρίσκεται μια δομημένη προσέγγιση της δημιουργικότητας, μια θεωρία που εισηγείται την έννοια των γενών ως συμπληρωματικό πόλο στη φροϋδική θεωρία της απώθησης, στην οποία οι τραυματικές εμπειρίες εκδιώχθηκαν στο ασυνείδητο, με αποτέλεσμα την επανάληψη παρά την εργασία με αυτές. Γενικότερα, εισηγείται ότι "για να συμπληρωθεί η θεωρία της απώθησης, χρειαζόμαστε μια θεωρία της υποδοχής που χαρακτηρίζει ορισμένες ιδέες ως λαμβανόμενες και όχι καταπιεσμένες" και ότι ο στόχος αυτής της υποδοχής είναι «να επιτρέψει την ασυνείδητη ανάπτυξη χωρίς την παρεμβατική επίδραση της συνείδησης". Οι αντιλήψεις λαμβάνονται στο ασυνείδητο με σκοπό την επώαση τους και όχι απλά την εναπόθεσή τους. Ο Bollas υποδηλώνει ότι όταν η εμπειρία που ζει αποκαλύπτει έντονο ενδιαφέρον, δημιουργείται ένας εσωτερικός χώρος μέσα στον οποίο αρχίζει να διαμορφώνεται μια γενετική ψυχική δομή. Η αρχική περιοχή ενδιαφέροντος αποτελεί μια "ψυχική βαρύτητα" που προσελκύει συναφή στοιχεία (συναισθήματα, αντιλήψεις, φαντασιώσεις) και, ασυνείδητα, δημιουργούνται νέοι δεσμοί. Η διαδικασία αυτή καταλήγει καθώς η νέα ιδέα αναδύεται στη συνείδηση. Ποια είναι αυτή η ικανότητα που απορρέει από την αυξητική συνοχή μιας ψυχικής δομής που έχει δημιουργηθεί για να σκεφτεί μια άκρως ασαφή ιδέα; Δεν είναι αυτό που αποκαλούμε "διαίσθηση"; Ο Bollas βλέπει τη διαίσθηση ως μια ασυνείδητη δεξιότητα που προέρχεται μερικώς από την δημιουργία ψυχικών γενεών. Σύμφωνα με το μοντέλο του Bollas, η διαίσθηση επιτρέπει στο δημιουργικό άτομο να γνωρίζει από πού να κοιτάξει στον έξω κόσμο για να βρει εκείνα τα στοιχεία που θα βοηθήσουν στην ανάπτυξη του και επίσης να γνωρίζει να ερμηνεύει σε σημασιολογικό επίπεδο τον κόσμο, ακολουθώντας γραμμές αντίληψης που ξεφεύγουν από τις νόρμες αντίληψης άλλων ατόμων στο ίδιο κοινωνικό σύνολο. Ίσως τελικά η γέννηση κάθε νέου έργου τέχνης να είναι μία μακρά πορεία. Κατά αυτή την έννοια, καλλιτέχνης είναι ένα άτομο που διήλθε μιας εκπαίδευσης στη διαίσθηση, έτσι ώστε η εμπλουτισμένη αυτή αντιληπτική ικανότητα να είναι πιο εξευγενισμένη και να ανταποκρίνεται συντονισμένα σε στοιχεία που θα προάγουν το έργο της. Ο Bollas υπογραμμίζει το γεγονός ότι το άτομο δεν αντιλαμβάνεται τον μηχανισμό καθώς αυτός εργάζεται και ότι η διαδικασία κάθε άλλο παρά εκούσια είναι, γεγονός που μερικώς το προστατεύει από κρίσεις της συνείδησης.

Ο καλλιτέχνης συχνά επαναγεωμετρεί το σύμπαν. Κινούμενος στην κάπως αόριστη κατάσταση που περιγράφει ο Bollas, ο καλλιτέχνης παρουσιάζει την μοναδική ικανότητα να κρατάει στο νου όλα τα διαφορετικά στοιχεία της εργασίας που έχει μπροστά του, να κινείται συγχρόνως μέσα και έξω από ένα περιβάλλον μεταξύ αποστασιοποίησης και απόλυτης σύνδεσης με τις έννοιες που ενώ ακούσια έχουν επεξεργαστεί, αναδύονται ατελείς στο συνειδητό. Υπάρχει μια κίνηση μεταξύ της αίσθησης της ενότητας ενότητας με την παραγωγική διαδικασία του έργου που παρουσιάζει στον μετερχόμενο αυτήν καλλιτέχνη, και του χωρισμού, στον αποστασιοποιούμενο καλλιτέχνη, που καθίσταται αναγκαστικά σχεδόν εξωτερικός παρατηρητής της διαδικασίας αλλά και του παραγόμενου έργου. Κάποιοι καλλιτέχνες βιώνουν την εμπειρία της μέθεξης, τη ενότητας ή της συμμετοχής. Αν καταφέρετε να προχωρήσετε τόσο πολύ την συζήτηση με εικαστικούς καλλιτέχνες που έχουν ακολουθήσει το Καζαντζακικό πρόσταγμα: "Τι θα πει φως; Να κοιτάς με αθόλωτο μάτι όλα τα σκοτάδια" (Ν. Καζαντζάκης, Ασκητική, Εκδόσεις Καζαντζάκη, 2009), θα ακούσετε καλλιτέχνες να μιλούν για "αυτόματη γραφή" για το πως χάνουν και ξαναβρίσκουν τον εαυτό τους χωρίς η συνειδητότητά τους να καταπαύεται. Αν ζήσετε μαζί με καλλιτέχνες θα υπάρξετε μάρτυρας δημιουργικών διαδικασιών στην  διάρκεια των οποίων ο δημιουργός βρίσκεται σε απαράμιλλη διαύγεια, και, εμφανώς, δεν έχει ευρισκόμενος σε αυτή την κατάσταση καμία σχέση με την "έκσταση" που συνήθως υπονοείται σε αυτές τις συνθήκες. "Στο ζενίθ της κατάστασης που περιγράφεις χάνω και βρίσκω τον εαυτό μου σε απόλυτο βαθμό την ίδια στιγμή. Είναι σα να αναδύεται ένας εσώτερος εαυτός, να αφήνει ένα κομμάτι σου στην πόρτα και να αποχωρεί αφήνοντας σου την επιμέλεια", μου είπε φίλη εικαστικός, που δεν επιθυμεί να κατονομαστεί, όταν διάβασε τις σημειώσεις μου για να γράψω αυτό το κείμενο. Επίσης θα ακούσετε συχνά για την απομόνωση της δημιουργίας (με αυτές ή άλλες λέξεις), δηλαδή για την δημιουργική διαδικασία εκείνη που ο καλλιτέχνης παύει ουσιαστικά να νιώθει επαρκώς συνδεδεμένος με τον εξωτερικό κόσμο, διαρκούντων διαδικασιών σαν αυτές που περιγράφουμε σε αυτό το κείμενο. "Έχει τα αντικοινωνικά του αυτό τον καιρό" θα ακούσετε συχνά άλλους να λένε για τον εικαστικό. Η δήλωση δεν είναι αληθής. Αν μιλήσετε αναλυτικά και εις βάθος με πολλούς εικαστικούς δημιουργούς θα σας πουν ότι προσπαθούν να διατηρηθούν σε μια μεταιχμιακή κατάσταση διαρκώς -να μην χάσουν τον εαυτό τους αλλά και να μην αποσυνδεθούν από αυτή την ιδιαίτερη κατάσταση στιγμιαίας ασυνείδητης συνειδητότητας, στην οποία οποιαδήποτε περίσταση που σχετίζεται με την προσπάθεια επικοινωνίας με άλλους θα την ανακόψει.

Στην άκρη αυτής της διαδικασίας ο καλλιτέχνης αφού αποτυπώσει το έργο δεν έχει επαναγεωμετρήσει απλά την πραγματικότητα ή την αλήθεια, ούτε καν μία πραγματικότητα και μιαν αληθεια. Έχει επανεφεύρει τον εαυτό του, διαβάζοντας εξίσου έκπληκτος το έργο, στο οποίο αντανακλώνται δρόμοι που ο ίδιος συχνά δεν έχει πάρει. Ο εικαστικός καλλιτέχνης είναι ένας άνθρωπος όπως όλοι μας: παρουσιάζει όως μεγάλη ιδιαιτερότητα ως κοινωνικό υποκείμενο -αφού συχνά βρίσκεται στην δεινή και θαυμαστή θέση να ανακαλυπτει τον εαυτό του, αλλά και ως ιστορικό υποκείμενο -αφού ο κοινωνικός του ρόλος παραμένει ασαφής ως μη-προδιορισμένος.

Εμμονή, φάσεις εσωτερικής αυτογνωστικής διαδικασίας που διατυπώνονται ερωτηματικά και καταφατικά την ίδια στιγμή, προβολή του εαυτού, αναζήτηση μιας σταθεράς στην εννοιολογική διατύπωση της αντικειμενικής πραγματικότητας, δημιουργία νέων συμβόλων με μεθοδολογία και διεργασίες συνομιλούντος συνειδητού και συνείδητου: το ταξίδι της τέχνης μέσα από ερεβώδεις εκτάσεις εναλλασσόμενες με το ημίφως και παροξυσμικά ξεσπάσματα του Εαυτού, γίνεται ακόμα πιο συναρπαστικό όταν τον αποτυπώνει, μαζί με τα ερωτήματα και τις υπαρξιακές αναζητήσεις που διατρέχουν το "είναι" της προσωπικότητας, η οποία, έτσι κι αλλιώς, παρουσιάζει διαφορετικότητα στον τρόπο λειτουργίας του συνειδητού και της συμβολής του ασυνείδητου από τον "μέσο άνθρωπο" (όπως θα λέγαμε στην καθομιλουμένη), ενισχύοντας τον μύθο του "τρελού", του "καταραμένου" ή του ψυχικά ασταθούς, ή/και υπερβολικά ευαίσθητου καλλιτέχνη.

Το 2019 συνεργάστηκα στενά, χρονοβόρα και βασανιστικά με 5 εικαστικούς καλλιτέχνες και μία εξειδικευμένη ψυχολόγο στην Art Therapy, με πολυσχιδή εμπειρία στον χώρο των ψυχιατρικών παθήσεων, επί 6 μήνες, επεξεργαζόμενος τις ιδέες που διατυπώνονται στο παραπάνω κείμενο. Το αποτέλεσμα ήταν μια υπέροχη συζητηση και μια εικαστική έκθεση. Το κείμενο που προηγήθηκε είναι το κείμενο τεκμηρίωσης του project που συνέγραψα ως βάση, όχι στην αρχή αλλά στο τέλος του διαλόγου μας. Μέρος του αποτέλεσε το κείμενο επιμέλειας της έκθεσης και έχει δημοσιευτεί. Το παρον είναι το πλήρες κειμενο, όπως αναρτήθηκε στον χώρο τέχνης Psy Art - Therapy Gallery (Δημοκρίτου & Στρατιωτικού Συνδέσμου 23, Κολωνάκι, 106 73, Αθήνα). Σχετικά με την έκθεση διαβάζετε ΕΔΩ.