Grecanici: Οι "ιταλοί" που μιλούν ελληνικά

Όσο κι αν μοιάζει παράξενο, με αφορμή ένα infographic για τον νέο κορωνοϊό της ιταλικής κυβέρνησης που απευθύνεται στους 80.000 περίπου κατοίκους της περιοχής Grecanica του Reggio Calabria, και μέσα στην δυστοπία του επαπειλούμενου γενικού lock-down για την αντιμετώπιση της πανδημίας και στην Ελλάδα, πολλοί συμπολίτες μας ανακάλυψαν "χαμένες πατρίδες" που πολλοί αόριστα γνωρίζουν την ύπαρξη τους. Στην Νότια Ιταλία κατοικεί μια μικρή γλωσσική μειονότητα που παλεύει με πάθος για τη διαφύλαξη των ιδιαιτεροτήτων της και την επίσημη αναγνώρισή της, όχι απαραίτητα στο πλαίσιο εθνοτικού αφηγήματος, αλλά μιας αδιαμφησβήτητης παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι Grecanici μετακινήθηκαν από τις αγροτικές περιοχές τους στην πόλη Reggio Calabria λόγω των κατολισθήσεων στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Ήταν τότε που επικεντρώθηκαν στο γλωσσικό και πολιτιστικό πλεονέκτημα τους.

Την Παρασκευή 13 Μαρτίου που ουσιαστικά ξεκίνησε το lock-down στην Ελλάδα για
την αντιμετώπιση του CONVID-19, διαδόθηκε μεταξύ προφίλ Ελλήνων χρηστών του
Facebook ένα infographic της ιταλικής κυβέρνησης που καθένας που μιλά Ελληνικά
μπορεί να διαβάσει με πολύ λίγη προσπάθεια, προκαλώντας μεγάλη εντύπωση και σχόλια.
Φυσικά, είναι γραμμένο σε Grico. Κι όσο κι αν οιάζει παράξενο, ήταν η αφορμή για
τούτη εδώ την ανάρτηση. 

Μέχρι τις κατολισθήσεις και την αναγκαστική μετεγκατάσταση  οι Grecanici έζησαν σε απομονωμένες αγροτικές περιοχές  και η πανάρχαια αυτή εκδοχή ελληνικών, διατηρρημένη μέχρι σήμερα σε μια ορφή που σχεδόν αβίαστα μπορούμε να διαβάσουμε οι Έλληνες, μεταδόθηκε μόνο μέσω της οικογενειακής παιδαγωγικής. Η ενοποίηση του ιταλικού έθνους-κράτους του 1861 σήμαινε επίσης μια διαδικασία εκσυγχρονισμού που έκανε τους Grecanici να ζήσουν συχνά σε ακραίες συνθήκες φτώχειας, με υψηλά ποσοστά θνησιμότητας και συνεχή ερήμωση της περιοχής τους. Οι πολιτικές του Mussolini που προώθησαν την μονογλωσσία, στιγμάτισαν περαιτέρω τη γλώσσα Grecanici και υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες που αναφέρουν ότι οι γονείς άρχισαν συνειδητά να αποφεύγουν να μιλούν τη γλώσσα στο σπίτι, ώστε τα παιδιά τους να μην στιγματίζονται.

H Κατωιταλική ή Γραικάνικη διάλεκτος  ή Γραικάνικα, όπως ονομάζεται η διάλεκτος της Ελληνικής που περιλαμβάνει ιταλικά στοιχεία και ομιλείται από τους Έλληνες της Κάτω Ιταλίας, στα Ελληνικά, ή απλά "Grecanica" η γλώσσα, και "Grecanici" οι άνθρωποι, είναι κυρίως γνωστή ως Κατωιταλική διάλεκτος, ενώ οι ομιλητές της την ονομάζουν Γκρίκο (Grico) ή Κατωιταλιώτικα. Η Κατωιταλική και η σύγχρονη ελληνική γλώσσα ως ένα βαθμό είναι αμοιβαία κατανοητές. Παρά τις δυστοπίες του όσο και τόσο μακρνού παρελθόντος,  η γλώσσα έχει αναβιώσει τις τελευταίες δεκαετίες, ως ιδιαίτερο πολιτιστικό αγαθό με αρκετά καλή εικόνα διεθνούς αναγνώρισης, εντός, αλλά κυρίως εκτός Ιταλίας. Υπάρχουν δύο βασικές θεωρίες σχετικά με την προέλευση της διαλέκτου:  Η πρώτη χρονολογικά είναι η θεωρία του Μορόζι (1870) και άλλων Ιταλών γλωσσολόγων (κυρίως του Ορόντσο Παρλανγκέλι), σύμφωνα με την οποία η Κατωιταλική προέρχεται από τη γλώσσα των Βυζαντινών εποίκων του 9ου αιώνα. Δεύτερη χρονολογικά έρχεται η θεωρία του Γερμανού γλωσσολόγου Γκέρχαρντ Ρολφς και Ελλήνων γλωσσολόγων (Χατζιδάκι, Καρατζά, Καραναστάση, Τσοπανάκη, Μηνά κ.ά.), σύμφωνα με την οποία οι ρίζες της διαλέκτου ανάγονται πολύ παλαιότερα, στον αποικισμό της Μεγάλης Ελλάδας τον 8ο αιώνα π.Χ.. Στην ορθότητα της θεωρίας αυτής συνηγορεί ο μεγάλος αριθμός δωρισμών της Grecanica.

Οι Grecanici αντιμετωπίζονται ως μία κοινότητα με ιδιαίτερες καταγωγικές επιρροές εντός του ιταλικού έθνους. Από την άλλη πλευρά, ορισμένοι Έλληνες εθνικιστές, στις προσπάθειές τους να ενώσουν τους ελληνόφωνους πληθυσμούς ανά τον κόσμο, βλέπουν τους Grecanici ως μέλη καταπιεσμένης ελληνικής εθνικής κοινότητας και υποστηρίζουν ότι πρέπει να αγκαλιάζονται ως τέτοιοι.  Αρκετά στοιχεία για το θέμα δίνει στο βιβλίο της "The Grecanici of Southern Italy: Governance, Violence, and Minority Politics" (University of Pennsylvania Press, 2016, Philadelphia, US, ISBN 978-0-8122-4830-2) η Σταυρούλα Πιπύρου, μία εκ των ελάχιστων ερευνητών - αυθεντιών στο θέμα (μία συνοπτική παρουσίαση του εγχειρήματος της ΕΔΩ). Ο ελληνισμός, ωστόσο, παραμένει σα μια "προκαθορισμένη κατηγορία συγγένειας" -όπως παρατηρεί και η Πιπύρου. Παρά την προσχώρηση τους στον Καθολικισμό, η γλώσσα και η ιστορία καθορίζουν την ταυτότητα των Grecanici. Η γλώσσα Grecanico έχει Αρχαϊκά δωρικά, ελληνιστικά, βυζαντινά και τοπικά ρωμαϊκά και ιταλικά γλωσσικά στοιχεία, αποκαλύπτοντας πολλαπλές επιρροές. Ο ελληνικός αποικισμός της νότιας Ιταλίας και της Σικελίας πραγματοποιήθηκε μεταξύ του όγδοου και του έκτου αιώνα π.Χ. Ένα δεύτερο κύμα νεοφερμένων έφτασε το 1148, όταν βυζαντινοί πληθυσμοί από τα Ιόνια νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα βρήκαν καταφύγιο στην Καλαβρία. Όμως, τη στιγμή της ιταλικής ενοποίησης, η χριστιανική ορθόδοξη ονομασία είχε καταργηθεί και η ελληνική γλώσσα ομιλείτο μόνο σε δώδεκα χωριά.

Όταν μετακόμισαν στο Ρέτζιο Καλάμπρια το 1951, οι Grecanici αντιμετωπίστηκαν με εχθρότητα και παρόλο που οι ίδιοι οι Καλαβριάνοι θεωρούνταν πάντα περιφερειακοί και ανατολικοί στο ιταλικό φαντασιακό, είδαν τους Grecanici ως απλοϊκούς χωρικούς. Κατά την άφιξή τους στο αστικό περιβάλλον, οι Grecanici ακολούθησαν ακόμα από τοξ προ-προηγούμενου αιώνα αυτό που σε ύστερο χρόνο θα αναγνωριζόταν ως εθιμικός τρόπος της Ελληνικής ομογένειας, δηλαδή σε οίκους συγγένειας, όπου το ίδιο νοικοκυριό φιλοξενούσε τρεις γενιές. Ήταν εξαιρετικά ενδογαμικοί και οι γάμοι μεταξύ πρώτων (παράλληλων ή σταυροειδών) ξαδέλφων επιτρέπονταν στην κοινότητα, κάτι που τους έκανε να φαντάζουν βάρβαροι στο πλαίσιο της ηθικής της ιταλικής κοινωνίας. Παρόλο που χρησιμοποίησαν ένα διμερές σύστημα ταξινόμησης συγγενών, η μετάδοση των πατρωνύμιων υποδεικνύει μια έμφαση στην πατριαρχία. Η πολιτική της κοινότητας βασίστηκε σε πελατειακά πλαίσια που ήταν οικογενειακά στην αντίληψή τους, επηρεάζοντας καίρια και άλλα γλωσσικά ιδιώματα της περιοχής. Για παράδειγμα, το όνομα της μαφίας της Καλαβρίας, Ndrangheta, είναι μια λέξη ελληνικής καταγωγής. η λέξη "Ντραγκέτα" προέρχεται από την Ελληνική ανδραγαθία (που δηλώνει "ηρωισμό") και ανδροπρεπής "αρετή" ή ανδράγαθος, σύνθετες λέξεις του Ανήρ (γεν. ανδρός), δηλαδή άνθρωπος και αγαθός, δηλαδή καλός, γενναίος, που σημαίνει θαρραλέος άνθρωπος. Σε πολλές περιοχές της Καλαβρίας το ρήμα «ndranghitiari, από το ελληνικό ρήμα ανδραγαθίες, σημαίνει“ για να συμμετάσχουν σε μια προκλητική και γενναία στάση”.

Με τον νόμο 482 του 1999, το ιταλικό κοινοβούλιο αναγνώρισε τις κοινότητες των Γκρίκο της Καλαβρίας και του Σαλέντο ώς ελληνική εθνική και γλωσσική μειονότητα, κάνοντας την ομότιμη μαζί με αυτές των Αλβανικών, Καταλανικών, Γερμανικών, Ελληνικών (με καταγωγή από τη σύγχρονη Ελλάδα), Σλοβενικών, και Κροατικών εθνικών μειονοτήτων, καθώς και των γλωσσικών μειονοτήτων της Γαλλικής, Προβενσάλ, Φριούλια, Λαντίνο, Οσετάν, και Σαρδινιακής γλώσσας. Η UNESCO κήρυξε τη γλώσσα Grecanico ως σοβαρά απειλούμενη.

Στην Καλαβρία, οι ελληνικοί πληθυσμοί ζούν στα χωριά της Μπόβα Σουπεριόρε, Μπόβα Μαρίνα, Ροκκαφόρτε ντελ Γκρέκο, Κονδοφούρι, Παλίτσι, Γκαλλιτσιανό, Ρογκούντι και Μέλιτο ντι Πόρτο Σάλβο και μιλούν την καλαβριανή διάλεκτο Γκρίκο. Το 1999 το Ιταλικό κοινοβούλιο με τη νομοθετική πράξη 482 επέκτεινε τις περιοχές της μειονότητας, ώστε να αποτελούνται και από τις κωμοπόλεις Παλισάδες, Σαν Λορέντζο, Σταίνες, Σάμο, Μοντεμπέλλο Τζόνικο, Μπαγκαλάντι, Μόττα Σαν Τζιοβάνι, Μπρανκαλεόνε και περιοχές του Ρέτζιο. Επιπλέον, στην περιοχή Γκρετσία Σαλεντίνα του Λέτσε της Απουλίας, οι πληθυσμοί των Γκρίκων διαμένουν κυρίως στα χωριά της Καλημέρα, Μαρτιγκνιάνο, Μαρτάνο, Στερνατία, Ζολλίνο, Κοριλιάνο ντ'Οτραντο, Σολέτο, Μελπινιάνο και Καστρινιάνο ντέι Γκρέκι, αν και φαίνεται πως εξαφανίζονται πλέον στα Μαρτινιάνο, Σολέτο και Μελπινιάνο (στοιχεία από την εργασία της Gianna Marcato, L'Italia dei dialetti: atti del convegno, Sappada/ Plodn (Belluno), 27 giugno-1 luglio 2007, Unipress, 2008. σελ. 299. ISBN 9788880982425 και την Ελληνική Βικιπαιδεία -λήμμα "Έλληνες της Κάτω Ιταλίας").


Δείτε επίσης:

• Maria Francesca Stamuli, 2008: "Morte di lingua e variazione lessicale nel greco di Calabria" ΕΔΩ 
• Glossa Grika
• Enosi Griko
• Ντοκιμαντέρ "Η Καλαβρία που μιλά Ελληνικά" (video)
• Ντοκιμαντέρ Οι Grecanici του Palizzi  (video)